THANG TRẦN PHỀNH – NGƯỜI MỞ LỐI GIỮA TRUYỀN THỐNG VÀ HIỆN ĐẠI
Trong lịch sử mỹ thuật Việt Nam đầu thế kỷ XX, Thang Trần Phềnh (1895–1972) là một trong những nhân vật hiếm hoi đứng ở ranh giới giữa hai thế giới – giữa mỹ thuật dân gian và hội họa bác học, giữa truyền thống và hiện đại. Ông thuộc lớp họa sĩ tiên phong, cùng với Lê Văn Miến và Nguyễn Nam Sơn, góp phần đặt nền móng đầu tiên cho nền hội họa Việt Nam hiện đại trước khi Trường Mỹ thuật Đông Dương ra đời.
Một khởi đầu tự học đầy bản lĩnh
Sinh tại Hà Nội trong một gia đình buôn bán nhỏ, Thang Trần Phềnh sớm bộc lộ năng khiếu hội họa. Từ tuổi thiếu niên, ông đã tự học bằng cách ký họa các đoàn tuồng, hát bội, sân khấu đường phố và các cảnh vật quanh mình.
Năm 1911, ở tuổi mười lăm, ông gửi bức tranh Chùa Trấn Quốc trong buổi hoàng hôn tham dự Đấu xảo Mỹ thuật Hà Nội và bất ngờ được một người Pháp tên Georges Bois mua lại. Từ đó, ông dần tự tin theo đuổi con đường nghệ thuật, song song với công việc thiết kế sân khấu, minh họa báo chí và bán tranh tại hiệu của cha trên phố Hàng Buồm.
Đến năm 1926, Thang Trần Phềnh thi đỗ vào khóa II Trường Mỹ thuật Đông Dương, cùng thời với Tô Ngọc Vân, Vũ Cao Đàm, Đỗ Đức Thuận. Tuy không quảng bá tên tuổi, ông nhanh chóng được giới nghệ thuật đánh giá cao nhờ tư duy tạo hình riêng biệt, vừa thấm đẫm tinh thần dân tộc, vừa gần gũi với cấu trúc ánh sáng và không gian của hội họa châu Âu.
Hội họa trong buổi giao thời
Thời kỳ đầu thế kỷ XX, khi mỹ thuật Việt Nam còn xa lạ với lý thuyết phương Tây, Thang Trần Phềnh đã sớm thử nghiệm tranh sơn dầu và tranh lụa, trở thành một trong những họa sĩ đầu tiên mở đường cho hai chất liệu này ở nước ta. Tô Ngọc Vân từng nói về ông:
Ông là họa sĩ mà trước kia chúng tôi rất phục tài, coi như cái đích tuyệt cao khó tới.
Tranh của Thang Trần Phềnh hiếm khi ồn ào. Ông chọn những chủ đề gần gũi ngôi chùa cổ, bến nước, cảnh làng quê, sinh hoạt dân gian nhưng cách thể hiện thì tinh tế và tiết chế. Nét bút nhẹ, bố cục kín mà thoáng, ánh sáng lan nhẹ, gợi cảm giác thiền định và bình yên. Những gam nâu, lam, xanh tro hay vàng đất tạo thành thứ bảng màu trầm ấm, giàu chiều sâu, gợi nhiều hơn là tả.
Bức Pagode dans les environs de Hanoï (Ngôi chùa ven Hà Nội), vẽ khoảng năm 1920, là minh chứng tiêu biểu. Tranh màu nước trên giấy Canson, mô tả một ngôi chùa cổ soi bóng xuống hồ nước, giữa hàng cau và cây đa cổ thụ. Đặc biệt, khung gỗ cẩn xà cừ và đồng thau với họa tiết cá, cò, sen cỏ không chỉ là phần viền mà là một phần trong tổng thể thẩm mỹ nơi hội họa và mỹ nghệ truyền thống gặp nhau.
Tác phẩm được giới thiệu tại phiên Indochine Chapitre 20 do Lynda Trouvé tổ chức tại Hôtel Drouot (Paris, 30.9.2025).
Hai kiệt tác lụa vang danh quốc tế
Tại phiên Indochine Chapitre 14 (2023), cũng do Lynda Trouvé tổ chức, hai tác phẩm Xem bói và Chơi bài của Thang Trần Phềnh sáng tác khoảng 19311932 đã gây tiếng vang lớn:
Chơi bài đạt 600.000 euro (tương đương 780.000 euro sau phí, khoảng 18,5 tỷ đồng).
Xem bói đạt 550.000 euro (tương đương 715.000 euro sau phí, khoảng 17 tỷ đồng).
Hai bức tranh lụa này từng thuộc bộ sưu tập của Léopold de Stabenrath, cư trú tại Hà Nội giai đoạn 19751997. Dù thời gian khiến bề mặt tranh hao mòn, giá trị của chúng vẫn vượt xa dự đoán ban đầu chỉ từ 30.00050.000 euro.
Cả hai bức đều thể hiện sinh hoạt dân gian Bắc Bộ bằng tinh thần dung dị, nhưng cấu trúc chặt chẽ và nhân bản sâu sắc. Xem bói mô tả ba người ngồi quanh chiếc bàn gỗ, người đàn ông cầm đĩa, khói hương nghi ngút, nét mặt mỗi nhân vật đều khác biệt mà thống nhất trong nhịp tĩnh của không gian. Chơi bài tái hiện một cảnh xuân quây quần, người nông dân trong bộ áo chàm cùng phụ nữ áo tứ thân vừa dân dã, vừa trang trọng. Trong góc tranh có ghi mấy dòng chữ Nôm:
Ngày xuân thong thả đánh bài chơi / Ai được ai thua cũng chớ cười.
Những tác phẩm ấy cho thấy một thế giới thẩm mỹ Việt Nam qua cái nhìn hiện đại mà vẫn nguyên gốc truyền thống.
Từ hội họa đến mỹ thuật sân khấu
Sau khi tốt nghiệp, Thang Trần Phềnh ít triển lãm tranh hơn, mà tập trung vào thiết kế sân khấu. Ông là người đầu tiên đưa yếu tố hội họa vào trang trí phông cảnh, phục trang và ánh sáng cho các vở diễn tại Hà Nội đặc biệt là các rạp Sán Nhiên Đài, Chuông Vàng, Quảng Lạc. Có giai thoại kể rằng, khán giả Hà Nội thời đó thường đến nhà hát sớm chỉ để ngắm những phông cảnh do ông vẽ.
Nhà nghiên cứu Đoàn Thị Tình cho biết Viện Sân khấu Điện ảnh hiện còn lưu trữ tập ký họa sân khấu của Thang Trần Phềnh (19471954), minh chứng cho sự bền bỉ và sáng tạo của ông trong một lĩnh vực hoàn toàn mới mẻ lúc bấy giờ.
Một nhân cách nghệ sĩ hiền lành và lặng lẽ
Thang Trần Phềnh sống khiêm tốn, kín tiếng, tránh xa ồn ào. Khi Hà Nội trải qua chiến tranh, phần lớn tranh và tư liệu của ông thất lạc. Nhưng những gì còn lại vẫn đủ để định hình chân dung một nghệ sĩ tài hoa, chân chính, và bền bỉ trong lao động nghệ thuật. Nhà nghiên cứu Phan Cẩm Thượng từng nhận xét:
Ông là người ai cũng biết, nhưng lại được biết ít nhất.
Di sản và vị thế hôm nay
Ngày nay, tên tuổi Thang Trần Phềnh dần được nhắc lại cùng thế hệ vàng của Trường Mỹ thuật Đông Dương. Tác phẩm của ông từ tranh sơn dầu, lụa, đến thiết kế sân khấu đều cho thấy một tầm nhìn dung hợp, vừa dân tộc vừa hiện đại.
Trong dòng chảy hội họa Việt Nam, ông là một mắt xích quan trọng, người mở đường cho sự tiếp nối giữa cái đẹp cổ truyền và nghệ thuật thị giác mới.
Le Auctions