Trần Đông Lương – Người giữ ngọn sáng thanh khiết trong mỹ thuật Việt Nam
Trong lịch sử mỹ thuật Việt Nam hiện đại, họa sĩ Trần Đông Lương là một trường hợp đặc biệt. Ông sống kín đáo, ít nói, dành trọn đời cho nghệ thuật với thái độ nghiêm cẩn và khiêm nhường hiếm gặp. Không ồn ào xuất hiện trước công chúng, không có triển lãm cá nhân, ông lặng lẽ sáng tác và để lại một di sản giàu giá trị. Trong giới nghề, Trần Đông Lương được biết đến không chỉ bởi khả năng vẽ điêu luyện bằng cả hai tay, mà còn bởi việc ông là một trong số ít họa sĩ làm chủ ba chất liệu một cách xuất sắc: bút chì – pastel – và lụa, ba phương tiện mang ba độ khó khác nhau nhưng được ông xử lý thuần thục và tinh tế ngang nhau.Một nghệ sĩ lặng lẽ, từ chối mọi hào quangĐầu những năm 2000, Hội Mỹ thuật Việt Nam tổ chức triển lãm “Tác phẩm Trần Đông Lương”. Dòng người xếp hàng dài trên phố Ngô Quyền để chờ vào xem tranh cho thấy sức hút đặc biệt của một nghệ sĩ vốn sống “ẩn dật”. Công chúng tìm đến không phải vì trào lưu, mà vì đây là dịp hiếm hoi được chiêm ngưỡng những tác phẩm của người họa sĩ cả đời khiêm nhường và gần như không xuất hiện trên mặt báo.Suốt sự nghiệp, ông không mở triển lãm cá nhân, sống và sáng tác âm thầm trong một căn phòng nhỏ. Tính cách cẩn trọng khiến ông luôn sửa tranh đến mức hoàn hảo theo tiêu chuẩn riêng, ngay cả khi khách hàng đã hài lòng. Trong thập niên 1970–1980, ông được nhiều chuyên gia và nhà ngoại giao nước ngoài tại Hà Nội đặc biệt yêu thích; không ít tác phẩm đã theo chủ nhân ra nước ngoài, khiến tranh của ông ở trong nước ngày càng hiếm.Tai biến, thử thách và sự trở lại phi thườngNgày 15/6/1986, một cơn tai biến khiến Trần Đông Lương liệt nửa người và mất khả năng sử dụng tay phải. Với nhiều người, đó là dấu chấm hết cho sự nghiệp, nhưng với ông, lại là khởi đầu cho một giai đoạn sáng tác đầy nghị lực. Âm thầm luyện lại từng nét bằng tay trái—cánh tay chưa từng cầm bút—ông trở lại với hội họa sau bốn năm và gây kinh ngạc: tranh vẽ bằng tay trái không khác biệt so với các tác phẩm trước tai biến, vẫn mềm mại, tinh tế và giàu biểu cảm.Đây là một trường hợp hiếm trong lịch sử tranh lụa Việt Nam.Làm chủ ba chất liệu: bút chì – pastel – lụaÍt họa sĩ Việt Nam thế kỷ 20 có thể đạt đến độ tinh thông ở nhiều chất liệu như Trần Đông Lương. Ông đặc biệt nổi bật ở ba loại hình:Bút chì – sự chuẩn xác và mềm mạiTrong các phác thảo chân dung thiếu nữ, Trần Đông Lương dùng bút chì với nét rất nhẹ, rất mềm, gợi hình mà không gằn nét. Chỉ vài đường lượn, ông đã dựng được dáng, sắc, thần thái. Tranh bút chì của ông cho thấy nền tảng hình họa vô cùng vững chắc.Pastel – sự mờ ảo và độ rung cảm xúcPastel là chất liệu khó, dễ thô, dễ “dày”, nhưng dưới tay Trần Đông Lương lại trở nên mềm như sương. Những bức pastel của ông thường giữ gam trắng – xám – nâu thanh nhã, tạo chiều sâu mà vẫn giữ độ mỏng, độ thoáng, đặc biệt thích hợp với vẻ đẹp kín đáo của thiếu nữ Hà Nội.Lụa – chất thơ của sự tinh giảnLụa là nơi tài năng ông đạt đỉnh cao. Màu của ông tiết chế, ánh sáng dịu, đường nét mờ hòa vào mặt lụa, tạo nên vẻ mong manh, trong trẻo, đậm chất cổ điển mà vẫn gợi hiện đại. Nhiều bức lụa của ông gần như đơn sắc nhưng có sức gợi kỳ lạ.Điều đặc biệt là cả ba chất liệu này được ông sử dụng ngang nhau, không hề có sự chênh lệch về trình độ. Dù làm gì—bút chì, pastel hay lụa—ông đều giữ được sự tinh tế, khoan thai, và phẩm chất thẩm mỹ nhất quán.Đỉnh cao hình họa và bản lĩnh thế hệ Kháng chiếnTrong khóa Kháng chiến (1950–1954), Trần Đông Lương được đánh giá thuộc top đầu về hình họa, cùng Lưu Công Nhân và Nguyễn Trọng Kiệm. Ông kết hợp được sự vững chắc của một họa sĩ hình họa với sự mềm mại, uyển chuyển rất riêng. Thời kỳ này, ông để lại những tranh bố cục ấn tượng, trong đó nổi bật là “Anh hùng lao động – Bác sĩ Phạm Ngọc Thạch” và “Tổ thêu”, hiện lưu giữ tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam.Chân dung thiếu nữ – thế giới thẩm mỹ riêngTừ cuối thập niên 1950, ông gần như chỉ vẽ chân dung thiếu nữ Hà thành. Hình tượng này trở thành trung tâm thẩm mỹ trong sáng tác của ông: vẻ đẹp nền nã, ánh mắt mơ màng, tà áo dài mong manh, đường lượn dịu dàng. Có những bức ông giản lược màu tới mức vẽ áo trắng trên nền trắng nhưng tranh vẫn không hề phẳng, trái lại càng trở nên tinh khiết.Nét bút của ông—dù chì, pastel hay lụa—vẫn chung một tinh thần: nhẹ, mềm, tiết chế mà sâu sắc.Di sản ít lời và câu hỏi để ngỏDù để lại dấu ấn rõ nét, tư liệu về Trần Đông Lương hiện còn rất ít. Ngay tại số 65 Nguyễn Thái Học—“Ngôi nhà di sản” nơi ông sống và sáng tác—việc tìm hiểu về ông cũng không dễ dàng. Sự kín đáo và lặng lẽ của ông khiến những chuyện nghề, chuyện đời dần bị mai một, để lại khoảng trống lớn trong nghiên cứu.Nhiều người vẫn trăn trở: vì sao một họa sĩ tài hoa, có nghị lực phi thường và có ảnh hưởng thẩm mỹ sâu sắc như Trần Đông Lương lại ít được nhắc đến trong sử sách? Có lẽ bởi chính ông chọn con đường sống khiêm nhường và lặng lẽ, để tác phẩm tự nói thay mình.Một vị trí xứng đáng trong mỹ thuật Việt NamNhìn lại toàn bộ sự nghiệp, có thể thấy Trần Đông Lương là một trong những họa sĩ lụa tinh tế nhất thế kỷ 20; là nghệ sĩ hình họa bậc thầy; là người làm chủ ba chất liệu khó một cách tự nhiên và nhuần nhị. Nhưng hơn hết, ông là hiện thân của sự thanh sạch trong tâm hồn nghệ sĩ—thứ ánh sáng âm thầm nhưng lâu bền.Không ồn ào, không màng danh tiếng, Trần Đông Lương để lại một di sản mỹ cảm giàu nội lực, ngày càng được nhìn nhận lại với sự trân trọng xứng đáng.Le Auction House
