HỌA SĨ TRẦN QUANG TRÂN – "NGƯỜI SÁNG LẬP" SƠN MÀI VIỆT NAM
Sơn mài Việt Nam là một trong những ngành nghệ thuật truyền thống quý giá, được lưu truyền từ xưa và gìn giữ đến nay, Trần Quang Trân (tự Ngym) (1900 – 1969) được coi như một trong những người sáng lập. Sơ khai tại Việt Nam, các họa sĩ đã phải thử nghiệm nhiều lần để ra được kỹ thuật sơn mài như bây giờ, từ việc pha nhựa thông cho đến các phương pháp cẩn trứng, thếp vàng, bạc,.. sau này. Trần Quang Trân, Lê Phổ, Mai Trung Thứ là những cái tên đầu tiên đem sơn mài ra khai phá, mở lối. Sau này người thành công tìm ra cách mài sơn ta được ứng dụng đến hiện nay là họa sĩ Trần Văn Cẩn và phó sơn Đinh Văn Thành.
Đầu những năm 30 của TK XX, họa sĩ Trần Quang Trân đã có những thí nghiệm với sơn ta, rồi Lê Phổ, Mai Trung Thứ cũng thể hiện lối vẽ sơn ta nhưng phần màu sơn không mài được. Vào năm 1932, người đã tìm ra cách mài được tranh vẽ bằng sơn ta là họa sĩ Trần Văn Cẩn phối hợp với bác phó sơn Đinh Văn Thành. Hai người qua nhiều lần thử nghiệm đã khám phá ra cách nấu sơn cánh gián có pha nhựa thông chứ không pha dầu trẩu để có thể cùng mài được với sơn then vốn đã pha nhựa thông từ xưa. Như vậy cả hai thứ sơn đều có độ dính như nhau, có sức bền chắc cứng, có thể chịu được sức mài của hòn đá mài.
Sinh ra ở Hà Nội, Trần Quang Trân bắt đầu học kinh doanh và làm việc cho một công ty xăng dầu ở Hải Phòng cũng như một nhà máy sản xuất đèn ở Đạp Cầu. Chỉ đến đầu năm 1927 cho đến năm 1932, ông mới học tại Học viện Mỹ thuật. Anh nổi bật nhờ những tác phẩm, bản vẽ tinh tế được hiện thực hóa dưới sự chỉ đạo của họa sĩ Đinh Văn Thành.
Tác phẩm “Hồ Tây, Hà Nội”, 1961 sơn dầu, kích thước 45 x 60 cm, đã đấu giá tại sàn Christie’s Hong Kong.
Những sinh viên đầu tiên trong nhóm nghiên cứu sơn ta năm đó gồm Lê Phổ, Phạm Hậu, Nguyễn Khang, Trần Quang Trân. Cho dù có thay đổi lối vẽ, cách vẽ, bút pháp đắp nổi, khắc chìm, chuyển từ làm hộp, khay, hoành phi sang phong cảnh, nhưng mọi sự tìm tòi này vẫn chưa thể thoát ly lối trang trí mỹ nghệ và kỹ thuật làm sơn thì vẫn rút từ bác phó Thành.
Trần Quang Trân là một trong những họa sĩ đầu tiên quan tâm đến tranh sơn mài và còn là một trong những người sáng tạo nhất, dưới ảnh hưởng của giáo sư và họa sĩ Joseph Inguimberty. Số lượng tranh ông để lại cho hậu thế không nhiều, đến nay tranh ông rất hiếm. Hầu hết trong số đó là tranh sơn dầu, màu nước, bản vẽ rửa và bản vẽ than. Không có bức tranh sơn mài nào nổi tiếng vào thời điểm đó vẫn còn tồn tại cho đến ngày nay. Tác phẩm đầu tiên đánh dấu sự ra đời của tranh sơn mài đó là bức bình phong sáu cánh, mỗi cánh 110x25 cm, năm 1932 tên là Bụi tre bóng nước. Bức bình phong này trước kia thuộc bộ sưu tập của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, sau đã bị thất lạc trong thời gian đầu kháng chiến chống Pháp.
Tác phẩm "Hanoï. La pagode du Pilier Unique la nuit" , màu nước, kích thước 23,5 x 29 cm, đã đấu giá tại sàn Lynda Trouvé.
Tranh sơn mài là môn nghệ thuật phức tạp, đến cả những người họa sĩ dày dặn kinh nghiệm cũng có thể bất ngờ trước hiệu quả đạt được sau khi mài sơn hoàn thiện. Bằng kỹ thuật phối cảnh, bố cục, màu sắc.. của hội họa phương Tây, các họa sĩ khóa đầu trường Cao đẳng Mỹ Thuật Đông Dương đã đem chúng kết hợp với chất liệu sơn mài đậm chất Việt Nam để từ đó tạo ra những tác phẩm mang hồn phách dân tộc. Hai màu chủ yếu là sơn cánh gián và sơn then, từ hai màu này sẽ tạo ra vô số những cung bậc và sắc độ khác nhau của những gam màu trong tranh sơn mài.
Tác phẩm “Environs de Hanoï, la Pagode des Dames”, màu nước, kích thước 32x41 cm, đã đấu giá tại sàn Lynda Trouvé.
Tác phẩm “Le Nam Giao - Cortège de l'Empereur”, 1932, màu nước, kích thước 20,5x30 cm, đã đấu giá tại sàn Lynda Trouvé.
Họa sĩ Trần Quang Trân được ghi nhận như người phát minh ra kỹ thuật sơn mài bao gồm việc bổ sung bột vàng giữa các lớp sơn mài. Kỹ thuật này giúp tranh sơn mài trở nên lấp lánh, thay đổi sáng tối theo góc nhìn, và sau đó nó được sử dụng rộng rãi bởi các nghệ sĩ nổi tiếng của Việt Nam như Phạm Hậu (Phạm Hầu), Trần Văn Cẩn, Nguyễn Khang và Nguyễn Gia Trí. Trần Quang Trần đã đến Nhật Bản vào khoảng năm 1930 để nâng cao kỹ thuật của mình.
Sau khi tốt nghiệp Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương năm 1932, ông mở xưởng vẽ tại số 87 đường Charron, Hà Nội. Trong suốt những năm 1930, ông đã sơn các tấm và hộp sơn mài và nhiều bức chân dung của các nhân vật nổi tiếng Việt Nam. Trần Quang Trân đã chọn thay đổi tên nghệ sĩ và chữ ký của mình vào giữa năm 1930, và ông đã ký tên là Ngym hoặc Nghi Am kể từ đó.
Tác phẩm của ông thường khắc họa cảnh đường phố vắng, đền thờ, tòa nhà cũ hoặc hồ nước yên tĩnh khiến người xem như lạc vào một nốt trầm lắng đọng bình yên trong tâm hồn. Tranh ông là sự hòa quyện giữa truyền thống phương Đông và phương Tây độc đáo.
Đầu những năm 1940, ông bắt đầu sự nghiệp giảng dạy hội họa tại các trường tư thục Thăng Long, Gia Long và từ năm 1949 tại Đại học Mỹ thuật Việt Nam. Sống ở phía Bắc Việt Nam trong chiến tranh, ông làm việc từ năm 1958 đến năm 1962 cho Hãng phim Việt Nam (một xưởng phim hoạt hình) và tổ chức nhiều hội nghị tại một trường điện ảnh Việt Nam. Trần Quang Trân tiếp tục vẽ cho đến những năm cuối đời. Ông mất năm 1969.
Khánh Linh